شیخ حسن بن شهید ثانیشیخ جمال الدین حسن بن شیخ زین الدین شهید ثانی بن علی بن احمد عاملی نحاریری جبعی، معروف به صاحب معالم، در سال ۹۵۹ هجری قمری در روستای جبع از منطقه جبل عامل لبنان، زادگاه بسیاری از علمای شیعه، چشم به جهان گشود. هفت ساله بود که پدر بزرگوارش در سال ۹۶۶ به مقام عظمای شهادت نائل شد و او را با مشکلات زیادی تنها گذاشت. ۱ - تحصیلاتصاحب معالم از ابتدای تحصیل با خواهر زاده اش صاحب مدارک هم درس بود. این دو نفر هر کدام در نماز به دیگری اقتدا می‌کرد. در درس اساتید مختلف با هم شرکت می‌کردند، بلکه هر کدام چیزی می‌نوشت به دیگری ارائه می‌کرد تا او نظرش را بیان کند و به اتفاق هم نوشته هایشان را تصحیح می‌کردند و تا آخر عمر یار و قرین هم بودند و حتی زمان وفات آنها خیلی به هم نزدیک است. آنها در جبل عامل نزد ملا عبدالله یزدی، صاحب حاشیه ملا عبدالله، منطق و ریاضیات و فقه و حدیث آموختند و از محضر سید علی بن حسین موسوی، پدر صاحب مدارک استفاده‌های شایانی بردند. آنان قبل از سال ۹۸۳ هجری قمری به عراق هجرت کرده و نزد ملا احمد مقدس اردبیلی (متوفای ۹۹۳ قمری) در نجف اشرف متون اصولی و فقهی نظیر شرح عمیدی و شرح ارشاد را آموختند و در زمره مقربین این عالم بزرگوار شمرده شدند به حدی که استاد بعضی عبارتهای شرح ارشاد را به آنان می‌سپرده و می‌گفته است، «انظرو فی عباراته و اصلحوا منها ما شئتم فانی اعلم ان بعض عباراته غیر فصیح» [۱]
منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ص ۷- ۸.
۲ - فرزندانشیخ حسن بن شهید ثانی دارای دو فرزند فاضل و جلیل القدر بود به نامهای شیخ ابو جعفر، پدر شیخ علی صاحب درر المنثور و شیخ زین الدین که به فضل و علم مشهور هستند و سایر فضلا و علمای این خاندان از این دو نفر می‌باشند و به هر دو اجازه نقل روایت داده است. [۲]
فوائد رضویه، ص۱۰۱.
۳ - کثرت تالیفاتاکثر تالیفات شیخ حسن در نجف اشرف نوشته شده است. از خصوصیات نوشته‌های این شیخ جلیل القدر آن است که با وجود تعداد زیاد آنها، که حدود ۳۰ تالیف است، متن آنها کامل و تمام نیست، زیرا او مثل علامه و شهیدین در یک زمان مشغول به تالیف و تصنیف کتابهای متعددی بوده است. در نسخه‌ای از من لا یحضره الفقیه که با مقابله ایشان تصحیح شده نقش خاتمی وجود دارد که این طور نوشته شده است: «بمحمد و الآل معتصم حسن بن زین الدین عبدهم» و در آنجا از اختلاف اساس فقه و نظام حدیث در آن زمان اظهار ناراحتی کرده است. ۴ - مشرب علمیشیخ حسن در زمان خود از اکابر و بزرگان فقها شمرده می‌شده و دارای سلیقه‌ای معتدل و دیدگاههایی درست و متقن بوده و از نمونه‌های محققین و مدققین در فقه است که با مراجعه به کتاب مناسک حج آن بزرگوار، این خصوصیات بخوبی قابل درک و مشاهده است. از نظر عمل به روایات، فقط به روایات صحیح و حسن عمل می‌کرده و عدالت در راوی را معتبر می‌دانسته است. در مقابل اخباری‌ها که اعتقاد به درستی تمام روایات کتب اربعه داشته‌اند، با ایجاد اصطلاح مشهور اقسام خبر به صحیح، ضعیف، حسن و موثق نظر آنان را رد می‌کرده است. ۵ - معاصرانصاحب معالم، معاصر شیخ بهائی بوده و شش سال کوچکتر از او بوده و در کرک با هم بوده‌اند. از دیگر معاصران او عبد اللطیف بن شیخ علی بن احمد جامعی است که شاگرد او و شیخ بهائی است. او کتابهائی در رد نظریات صاحب معالم نوشته مثل کتاب «تقلید المیت» و کتاب «الرد علی صاحب المعالم فی الاجتهاد و التقلید» [۴]
الذریعة، ج۲، ص۲۹۷.
او در ابتدای کتاب تقلید المیت این گونه گفته است: «بعد وقوفه علی رسالة شیخه صاحب المعالم التی ضیق فیها علی المکلفین المسالک و اوقعهم فی المهالک» تصمیم به نوشتن آن کتاب گرفته است. نکته قابل ذکر اینکه پدر صاحب مدارک سید علی یکبار با خواهر صاحب معالم که از مادر دیگری بوده است ازدواج می‌کند و صاحب مدارک حاصل این ازدواج است و یکبار با مادر صاحب معالم همسر شهید ثانی ازدواج می‌کند که نور الدین سید علی بن علی که هم نام با خود او است به دنیا می‌آید که در این صورت صاحب معالم هم دایی صاحب مدارک و هم برادر مادری سید نور الدین می‌باشد که او نیز برادر پدری صاحب مدارک می‌باشد. ۶ - گفتار بزرگانروضات الجنات: «الشیخ المحقق المدقق الضابط المتقن، جمال الملة و الحق و الدین، ابو منصور الحسن بن شیخنا الشهید الثانی زین الدین، امره فی العلم و الفقه و التبحر و التحقیق و حسن السلیقة و جودة الفهم و جلالة القدر و کثرة المحاسن و الکمالات اشهر من ان یذکر و ابین من ان یسطر» [۶]
روضات الجنات، ج۲، ص۲۹۶.
فوائد رضویه: «ابو منصور جمال الدین شیخ المشایخ الاجلة و رئیس المذهب و الملة، الواضع الطریق و السنن و الموضح للفروض و السنن یم العلم الذی یفید و یفیض و جم الفضل الذی لا ینصب و لا یغیض، المحقق الذی لا یراع له و المدقق الذی راق فضله و راع المتفنن فی جمیع الفنون و المفتخر به الادباء و البنون، قام مقام والده فی تمهید قواعد الشرایع و شرح الصدر بتصنیفه الرایق» [۷]
فوائد رضویه، ص۹۹.
به نقل از سید علی بن میرزا احمد از کتاب سلافة العصر) امل الآمل: «کان عالما فاضلا عاملا متبحرا محققا ثقة فقیها وجیها نبیها محدثا جامعا للفنون ادیبا شاعرا زاهدا عابدا ورعا جلیل القدر، عظیم الشان، کثیر المحاسن، وحید دهره، اعرف اهل زمانه بالفقه و الحدیث و الرجال، کان حسن الخط، جید الضبط، عجیب الاستحضار، حافظا للرجال و الاخبار و الاشعار و شعره حسن کاسمه و الجید منه کثیر و محاسنه اکثر» در الفوائد الرضویة و اعیان الشیعة به نقل از درر المنثور تالیف شیخ علی بن محمد بن حسن زین الدین، نوه صاحب معالم چنین آمده: «شیخ حسن در زهد و تقوی به مرتبه اقصی و در ورع و عبادت به منتهی رسیده بود و قوت بیش از یکماه را نگه نمی‌داشت تا با فقرا مساوی باشد و از شباهت به اغنیا دور باشد» [۱۰]
الفوائد الرضویة، ص۱۰۱.
[۱۱]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۹۲.
ریاض العلماء: «الفقیه الجلیل و المحدث الاصولی الکامل النبیل، المعروف بصاحب المعالم، ذو النفس الطاهرة و الفضل الجامع و المکارم الباهرة، هو مصداق قوله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم الولد سر ابیه، بل هو اعلم، و مظهر المثل السائر و من یشابه ابه فما ظلم. کان رضی الله عنه علامة عصره و فهامة دهره و هو و ابیه و جده الاعلی و جده الادنی و ابنه و سبطه قدس الله ارواحهم کلهم من اعاظم العلماء» [۱۲]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۹۳.
به نقل از ریاض العلماء) لؤلؤ البحرین: «اما صاحب المدارک و خاله المحقق المدقق الشیخ حسن، فضلهما اشهر من ان ینکر و لا سیما الشیخ حسن فانه کان فاضلا محققا و کان ینکر کثرة التصنیف مع عدم تحریره و یبذل جهده فی تحقیق ما الفه و تحریره و هو حق حقیق بالاتباع» [۱۳]
اعیان الشیعة، به نقل از لؤلؤ البحرین، ج۵، ص۹۳.
رجال بحر العلوم: «علم التحقیق و التدقیق الجامع بین الرای الوثیق و اللفظ الرشیق اوحد زمانه علما و عملا و فضلا و ادبا و ارفعهم ذکرا و شانا و حسبا و نسبا، حقق الفقه و الحدیث و الاصول و الرجال احسن تحقیق بیان...». [۱۴]
اعیان الشیعة، به نقل از رجال بحر العلوم، ج۵، ص۹۳.
۷ - اساتید۱- سید علی بن حسین صائع حسینی عاملی حزینی ۲- شیخ عز الدین، حسین بن شیخ عبد الصمد جبعی عاملی حائری، پدر شیخ بهایی (متوفای ۹۸۴ قمری) ۳- شیخ زین الدین بن علی عاملی، شهید ثانی (متوفای ۹۶۶ قمری) ۴- ملا احمد مقدس اردبیلی ۵- ملا عبدالله بن حسین یزدی، صاحب حاشیه ملا عبدالله مشهور در منطق ۶- سید علی بن ابی الحسن، پدر صاحب مدارک ۷- سید نور الدین، علی بن فخر الدین هاشمی عاملی ۸- شیخ احمد بن حسن نباطی عاملی ۸ - شاگردان۱- سید نجم الدین بن محمد حسینی موسوی سکیکی ۲- سید علی بن نجم الدین بن محمد حسینی عاملی ۳- شیخ احمد بن علی بن سیف الدین عاملی ۴- سید حسین بن علی حسینی عاملی جبعی ۵- شیخ زین العابدین بن محمد بن احمد عاملی نباطی ۶- شیخ نجم الدین طومال (یا طمان) بن احمد عاملی منادی ۷- سید اسماعیل بن علی عاملی ۸- سید بدر الدین بن محمد عاملی کرکی ۹- شیخ حسن بن عبد النبی عاملی نباطی ۱۰- شیخ حسن بن علی عاملی ۱۱- شیخ عبد السلام بن محمد حر عاملی، صاحب وسائل ۱۲- عبد اللطیف بن علی بن احمد عاملی ۱۳- شیخ علی بن معالی عاملی ۱۴- سید محمد بن نجم الدین بن محمد حسینی عاملی ۱۵- شیخ حسن بن حسن ظهری. ۹ - تالیفات۱- معالم الدین و ملاذ المجتهدین فی الفقه ۲- حاشیه بر خلاصة الاقوال ۳- حاشیه بر شرح لمعه ۴- حاشیه بر مطول ۵- حاشیه بر استبصار ۶- حاشیه بر تهذیب ۷- حاشیه بر معالم العلماء ۸- شرح الفیه شهید ۹- حاشیه بر وسائل الشیعة ۱۰- منتقی الجمال فی الاحادیث الصحاح و الحسان ۱۱- حاشیه بر مختلف علامه ۱۲- دیوان اشعار ۱۳- التحریر الطاوسی لکتاب الاختیار من کتاب ابی عمر الکشی ۱۴- النفخة القدسیة لایقاظ البریة ۱۵- الفوائد الرجالیة ۱۶- مشکوة القول السدید فی الاجتهاد و التقلید ۱۷- کتاب الاجازات ۱۸- الفصول الانیقة ۱۹- الفسطاس المستقیم للعالم فی کشف الحجاب عن مقدمة المعالم ۲۰- جوابات المسائل المدنیات الاولی ۲۱- جوابات المسائل المدنیات الثانیة ۲۲- جوابات المسائل المدنیات الثالثة ۲۳- معاهدة التنبیه فی شرح من لا یحضره الفقیه ۲۴- معالم الاصول ۲۵- کتاب فی المنع عن تقلید المیت ۲۶- الاثنا عشریة فی الصلاة و الطهارة ۲۷- شرح بر تذهیب الاکمام ۲۸- ترتیب مشیخه من لا یحضره الفقیه ۲۹- شرح اعتقادات صدوق. ۱۰ - وفاتصاحب مدارک، یار دیرین صاحب معالم در سال ۱۰۰۹ هجری قمری در زادگاهش دار فانی را وداع گفت و هنوز دو سال نگذشته بود که صاحب معالم نیز در محرم سال ۱۰۱۱ هجری قمری در همان مکان به لقاء حق شتافت و بدن مطهر او را در نزدیکی مرقد صاحب مدارک به خاک سپردند. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعنرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |